Ուշադրություն ասելով հասկանում ենք մարդու կենտրոնացում, խոսքի ընկալում: Ուշադրության տեսակներն են՝
- արտաքին
- ներքին
- կամածին
- ոչ կամածին
- հետկամածին
Արտաքին ուշադրությունը այն է, երբ մարդու ուղղվածությունն է դեպի արտաքին աշխարհի առարկաներն ու երևույթները։
Ներքին ուշադրությունը մարդու հոգեկան գործունեության ուղղվածությունն է դեպի սեփական ներաշխարհի բովանդակությունները, սեփական ապրումներն ու մտքերը։ Կամածին ուշադրությունը ուշադրության այն տեսակը, որը ստեղծվում է գիտակցորեն և կամային ջանքերի օգնությամբ, կոչվում է կամածին կամ կանխամտածված ուշադրություն։ Կամածին ուշադրության վրա ազդեցություն են գործում նաև անձի նախկին փորձն ու գիտելիքները, նրա հետաքրքրություններն ու զգացմունքները, սոցիալական և այլ դիրքորոշումները։ Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ նպատակադրումը, որը և, ի վերջո, հանգեցնում է նպատակի իրագործմանն ուղղված գործունեության վրա ուշադրության կամածին կենտրոնացմանը, անձի բնորոշ գծերի և մոտիվացիայի դրսևորում է։
Ոչ կամածին ուշադրություն առաջ բերող հետաքրքրական գործոն է նաև մարդու կենսափորձը՝ սովորությունները, գիտելիքները, մասնագիտական հետաքրքրությունները, ուղղվածությունը։
Հետկամածին ուշադրությունը ունի այնպիսի գծեր, որոնց մի մասը հատուկ է կամածին ուշադրությանը, իսկ մյուս մասը՝ ոչ կամածին ուշադրությանը։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, այն չի համընկնում դրանցից որևէ մեկի հետ։Ի տարբերություն ոչ կամածին ուշադրության՝ հետկամածին ուշադրությունը կապված է գիտակցական նպատակների և հետաքրքրությունների հետ և, ի տարբերություն կամածին ուշադրության, նրանում բացակայում են կամածին ճիգերը։
Հիշողությունը անհատի կողմից իր նախկին փորձի մտապահումը, պահպանումը և հետագա վերարտադրությունն է: Այն հոգեկան արտացոլման բարդագույն ձևերից է և նրա ոչ միայն նկարագրումը, այլ նաև բացատրությունը ժամանակագրական առումով ամենահինն են համարվում հոգեկան այլ պրոցեսների ուսումնասիրությունների հետ համեմատած:
Հիշողությունը որպես ճանաչողական պրոցես մասնակցում է մարդու կյանքին և գործունեությանը, և նրա տեսակների դասակարգումը պետք է անպայման կապված լինի դրանց հետ և պայմանավորված լինի դրանցով: Ըստ այդմ հիշողության բոլոր տեսակները առանձնացվում են երեք հիմնական չափանիշների հիման վրա.
ըստ գործունեության մեջ գերակշռող հոգեկան ակտիվության բնույթի հիշողությունը լինում է՝
- շարժողական
- հուզական
- պատկերավոր
- բառատրամաբանական
- Շարժողական հիշողությունը տարբեր շարժումների և նրանց համակարգերի մտապահումը, պահպանումը և վերարտադրությունն է: Այս տեսակը ոմանց մոտ շատ է զարգացած: Այն հսկայական նշանակություն ունի գործնական և աշխատանքային հմտությունների ձևավորման և զարգացման համար: Առանց շարժողական հիշողության մենք ստիպված կլինեինք նույն հմտությունը, շարժումը ամեն անգամ սովորել: Սրա ցուցանիշներն են ճարպկությունը, աշխատանքային ընդունակությունների առկայությունը, «ոսկե ձեռքերը»:
- Հուզական հիշողությունը զգացմունքները հիշելու ընդունակությունն է: Հույզերը մեր գործունեության մեջ կարգավորիչ դեր ունեն և ազդանշան են տալիս մեզ, թե ինչպես վարվենք տվյալ իրադրության պայմաններում: Նրանք մեզ մղում են տվյալ գործունեությունը իրականացնելու կամ էլ ետ են պահում մեզ նրանից, այդ պատճառով այս տեսակը ևս շատ կարևոր է մարդու համար: Հուզական հիշողությունը կարող է մնացած տեսակներից ավելի ուժեղ լինել: Ապրված հույզից մնում է տպավորությունը, զգացմունքը, որոնք սակայն առարկայազուրկ չեն:
- Պատկերավոր հիշողությունը մտապատկերները, բնության և կյանքի պատկերները, ձայները, հոտերը, համը առարկայորեն հիշելու կարողությունն է: Այն լինում է տեսողական, լսողական, հոտառական, շոշափելիքի և ճաշակելիքի: Եթե տեսողական և լսողական տեսակները որոշ չափով զարգացած են բոլոր նորմալ մարդկանց մոտ, ապա մյուս երեքին կարելի է անվանել հիշողության մասնագիտական տեսակներ: Պատկերավոր հիշողության տեսակները առանձին ձևով զարգացած են լինում նաև այն դեպքում, երբ պետք է փոխհատուցեն այլ տեսակների բացակայությունը կամ թերզարգացվածությունը: Պատկերավոր հիշողությունը լավ զարգացած է լինում հատկապես գեղարվեստական մասնագետների մոտ, որոնք առավել աչքի են ընկնում էյդետիկական հիշողության գերակայությամբ:
- Բառատրամաբանական հիշողության բովանդակությունը մեր մտքերն են: Ինչպես գիտենք, միտքը առանց լեզվի գոյություն ունենալ չի կարող, այդ պատճառով այս տեսակը կոչվում է բառային-տրամաբանական: Մտքերի վերարտադրությունը կարելի է կողմնորոշել կամ դեպի նյութի հիմնական մտքի հաղորդումը կամ բառացի ձևակերպումը, և եթե վերջինիս դեպքում նյութը իմաստային մշակման չի ենթարկվում, ապա նրա յուրացումը ոչ թե տրամաբանական, այլ` մեխանիկական մտապահում է: Բառատրամաբանական հիշողության մեջ գլխավոր դերը պատկանում է երկրորդ ազդարարային համակարգին: Հիշողության այս տեսակը, ի տարբերություն մյուսների, հատուկ է միայն մարդուն:
2. ըստ գործունեության նպատակների բնույթի լինում է կամածին և ոչ կամածին(Այդ մասին վերևում խոսել եմ)
3. ըստ նյութի ամրապնդման և պահպանման տևողության լինում է՝
- կարճատև
- երկարատև
- օպերատիվ
- Կարճատև հիշողությունը կապում են նյարդային համակարգում տատանումների բիոէլեկտրիկ կոնտուրների հետ, երկարաժամկետը` ՌՆԹ-ի սպիտակուցի կառուցվածքի փոփոխման հետ: Կարճատև հիշողությունը բնութագրվում է կարճ ժամանակում մտապահելով, երբեմն միանգամյա և շատ կարճ ըմբռնումից հետո: Հիշողության գործընթացները ուսումնասիրելիս հատուկ ուշադրություն է դարձվում մտապահման սկզբնական փուլի և հիշողության հետքերի հենց առաջացման պահի վրա: Որպեսզի նյութը ամրապնդվի, այն պետք է վերամշակվի սուբյեկտի կողմից, իսկ սա որոշակի ժամանակ է պահանջում: Դրան անվանում ենք հետքերի կոնսոլիդացիայի ժամանակ:
- Երկարատև հիշողությունը նյութի երկարատև պահպանումն է, որը որպես կանոն, պայմանավորված է բազմաթիվ կրկնումներով: Երկարատև հիշողության բովանդակությունը կազմում է այն նյութը, որը սուբյեկտի համար ունի ստրատեգիական նշանակություն: Կարճատևի անվանման մեջ ամփոփված է հիշողության ժամանակային նկարագիրը, և թվում է, թե այն կապ չունի գործունեության հետ, բայց այդ կապը ակնհայտ է, քանի որ նրա երկարատև կրկնումները նյութը տեղափոխում են երկարատև հիշողության ոլորտ: Կարճատև հիշողությունից տարբերում են օպերատիվը:
- Օպերատիվ հիշողությունը մտցված է գործունեության կարգավորման մեջ՝ նրա միջանկյալ արդյունքները պահելու համար: Այն ենթադրում է օբյեկտների ըմբռնում գործողությունների կատարման, պատկերի և ամբողջ իրադրության կարճատև պահման, ինչպես նաև նրանց փոփոխման ժամանակ: Օպերատիվ հիշողության տվյալները, որոնք կապված են ըմբռնման հետ, լրացվում են տվյալներով, որոնք պահվում են երկարատև հիշողության մեջ: Օրինակ, խնդիր լուծելիս մենք որոշ միջանկյալ արդյունքներ պահում ենք հիշողության մեջ, իսկ հաջորդ քայլերին անցնելիս նախորդ արդյունքների փոխարեն մտապահվում են այլ տվյալներ: Սա էլ հենց օպերատիվ հիշողությունն է: Այն տարբեր է մյուս երկու տեսակներից, բայց նրանց շփման կետն է հանդիսանում` կատարելով «բանվորական խառնուրդի» դեր:
Մոսոյան Մարգարիտա 